Przybliżając Czytelnikowi bohatera tego tekstu: diagnostyczny pomiar białka C-reaktywnego (CRP) we krwi, zastosujemy sprawdzony zabieg poznawczy – odwołamy się do pojęcia wszystkim znanego. Tak więc: oznaczenie stężenia CRP w surowicy krwi jest młodszym o pół wieku kuzynem badania: opad czerwonych krwinek, czyli OB. OB, obok morfologii krwi, otwiera zwykle listę rutynowo zlecanych badań diagnostycznych. „Mniejszymi literami” wspomnimy tylko, że oba testy należą do rodziny badań rozpoznających patologiczny proces zwany ostrą fazą, zachodzący w różnorodnych stanach chorobowych.
Zmiana poetyki: przystępujemy do właściwego omówienia. Białko C-reaktywne, CRP (ang. C Reactive Protein) jest najistotniejszym przedstawicielem rodziny tzw. białek ostrej fazy (BOF). Pojęcie ostrej fazy ma prawie 80 lat. Dotyczy zmian składu i właściwości (również fizycznych) osocza krwi wywołanych, najogólniej, uszkodzeniem tkanek przez stan zapalny, zakażenie lub uraz. BOF produkowane są w wątrobie w odpowiedzi na zaburzenie homeostazy organizmu. Homeostaza, z kolei, jest samoregulującym się stanem równowagi wewnętrznej, zapewniającym organizmowi prawidłowe funkcjonowanie. Funkcją biologiczną BOF jest przywracanie homeostazy przez ograniczanie toczącego się procesu zapalnego. Różnorodność stanów patologicznych, którym towarzyszą BOF, decyduje o wykorzystywaniu ich pomiaru do diagnostyki i monitorowania szerokiego wachlarza chorób. U osób zdrowych CRP występuje w surowicy krwi w stężeniu 0,5–5 mg/l. Uszkodzenie tkanek spowodowane: stanem zapalnym, zakażeniem (również bezobjawowym!), urazem i rozległą operacją lub zawałem powoduje istotny wzrost stężenia CRP w surowicy – w pewnych okolicznościach nawet 1000-krotny! Wzrost zachodzi wcześnie, przeciętnie w ciągu 6-8 godz. od powstania przyczyny (stąd CRP zaliczane jest do BOF tzw. I rzutu), stężenie maksymalne obserwowane jest po 24-72 godz. Do normalizacji poziomu dochodzi kilka dni po ustąpieniu przyczyn wzrostu. Szereg szkodliwych czynników cywilizacyjnych: stres, używki, skażenie środowiska, powoduje jednak, że stan zapalny utrzymuje się często mimo ustąpienia okoliczności jego powstania: zakażenia czy urazu.
CRP wytwarzane jest pod wpływem mediatorów (np. zapalenia) w wątrobie, komórkach tłuszczowych i ściankach naczyń tętniczych. Szybki, skorelowany z nasileniem choroby, wzrost stężenia CRP zdecydował o wykorzystaniu CRP w diagnostyce medycznej i utracie monopolu przez „spowinowacony” pomiar OB. OB (odczyn Biernackiego, wskaźnik opadania erytrocytów) jest badaniem prostym, lecz mniej swoistym. Wzrost stężenia CRP wyprzedza wzrost OB, niezależnie od czynnika stymulującego oba te wskaźniki i normalizuje się szybciej po ustaniu stymulacji. Innymi słowy, CRP precyzyjniej niż OB wskazuje na rozwój i stłumienie stanu zapalnego. Zakres wzrostu CRP pomaga w ustaleniu rodzaju patogenu (bakteria/wirus) lub rodzaju patologii.
Długa lista chorób, w których zmiany stężenia CRP są istotne diagnostycznie, obejmuje: zapalenia, zakażenia, choroby reumatyczne, choroby nowotworowe, stany po urazach, przeszczepach i rozległych zabiegach chirurgicznych. W przypadku chorób serca i krążenia stężenie CRP jest niezależnym wskaźnikiem oceny ryzyka zachorowania (miażdżyca naczyń) lub ryzyka śmierci (po zawale), a więc posiada znaczenie prognostyczne.
Wielkość wzrostu stężenia CRP pozwala na rozróżnienie zakażenia bakteryjnego (>100 mg/l) od wirusowego – na ogół niższe. U chorych na nowotwory (m.in. piersi, jajników i płuc) bardzo wysokie stężenie CRP (rzędu setek mg/l) jest trwałe i rośnie wraz z rozwojem nowotworu. Niezwykle wysokie, przekraczające 500 mg/l, CRP stwierdzane jest w ciężkich urazach i po operacjach oraz w przypadku posocznicy (sepsy) – uogólnionej reakcji zapalnej wywołanej zakażeniem. Wysokie stężenie CRP we krwi pępowinowej noworodka sugeruje zakażenie wewnątrzmaciczne.
CRP – idealny test diagnostyczny
Oznaczenie CRP jest idealnym testem diagnostycznym dla podstawowej opieki medycznej. Badanie zlecane jest coraz częściej przez lekarzy pierwszego kontaktu, a także obecne w pakietach badań oferowanych przez laboratoria diagnostyczne dla osób chcących „wziąć problem zdrowia we własne ręce”. Należy dążyć do tego, by „kanoniczną” listę testów zlecanych przy okresowych lub przeglądowych badaniach lekarskich otwierało CRP, tuż obok takich pewniaków jak morfologia krwi i glukoza, tym bardziej że stężenie CRP wykazuje również stany zapalne bezobjawowe. W przypadku objawów chorobowych znajomość stężenia CRP jest pomocna dla rozstrzygnięcia, czy mają naturę funkcjonalną (CRP jest wtedy prawidłowe), czy podłoże organiczne: zakażenie, choroba reumatyczna, choroby zapalne jelit, zaburzenia struktury narządu czy uraz (CRP jest podniesione). Oto kilka przykładów istotnych korelacji stężenia CRP z miejscem i nasileniem chorób diagnozowanych w codziennej praktyce lekarskiej. Stężenie CRP przekraczające 10 mg/l sugeruje bakteryjne infekcje dróg oddechowych lub zatok. U chorych z objawami zakażenia dróg oddechowych stężenie CRP przekraczające 20 mg/l wskazuje mocniej na zapalenie płuc niż na zapalenie oskrzeli. U chorych podejrzanych o zapalenie wyrostka robaczkowego CRP wzrasta w ciągu 12 godz. od wystąpienia objawów, natomiast prawidłowe stężenie CRP i prawidłowa liczba leukocytów pozwalają na wykluczenie zapalenia. Prognostyczne znaczenie stężenia CRP dotyczy określania ryzyka chorób układu krążenia, CVD (ang. Cardiovascular Disease). Miejscowy proces zapalny tętnic jest elementem mechanizmu prowadzącego do miażdżycy, przyczyny zawału mięśnia sercowego lub mózgu. Te niewielkie zmiany zapalne stymulują powstawanie równie niewielkich, lecz wykrywalnych stężeń CRP. Ich pomiar wymaga jednak wysokoczułego testu oznaczanego skrótem hsCRP (ang. high sensitivity). Przyjmuje się, że stężenie CRP < 1 mg/l wiąże się z niskim ryzykiem CVD, stężenie 1-3 mg/l ze średnim, a > 3 mg/l z podniesionym. Stężenie CRP przekraczające 10 mg/l wskazuje na zasadność poszukiwania innej niż naczyniowa lokalizacji utajonego zapalenia. Ocenę ryzyka CVD powinno przeprowadzać się, uwzględniając równocześnie inne czynniki ryzyka CVD (przekroczone: cholesterol, glukoza itd.).
